Во 2О18 и 2О19 година премиерите на Северна Македонија и Бугарија заеднички ја чествуваа и одбележаа прославата на Илинденското востание кое географски по регионите кои ги покривало правилно го носи називот Илиндеснко – Преопбраженско востание.
И тој стремеж на сериозен пристап кон развојот на добрососедските односи прекина по што завладеа омразата меѓу народите поради која во Северна Македонија Илинденско – Преображенското востание се негира како целост а признава само кратенката од истото т.е. Илинденското востание кое се поврзува само со Крушевската република.
Преображенското се смета само за “бугарско” што пак отвора низа прашања кои повторно не враќаат на митовите кои ја кријат вистината.
Историографијата меѓутоа говори дека тие биле заеднички сегменти од една поголема желба за слобода која никој не смее да ја двои за дневно политички поени и партиско профитерство и ова е дотолку важно како што во 2О18 година се чествуваше 115 годишнината од Илинденско – Преображенското востание па разумно би било истото да се повтори 5 години подоцна во оваа 2О23 година.
Но што знаеме за Илинденско – Преображенското востание?
Одлуката за организирање на ова востание е донесена на Солунскиот конгрес на ВМОРО која тогаш го носеше името ТМОРО што значи Тајна македонско – одринска револуционерна организација од 2 – 4 јануари 19О3 година со кој претседаваше Иван Гарванов.
Местото изобилува со посебна симболика.
Тоа е Солунската бугарска гимназија која “доела” многу од револуционерите во Македонија.
Од различни причини на конгресот не присуствуваа Гоце Делчев – Даме Груев – Пере Тошев и други признати раководители на Организацијата кои изразуваат несогласување со одлуката.
Според зборовите на Гоце Делчев:
” … лошо ќе и се оддолжевме на Бугарија за многубројните жртви после нас ако сакаме да ја ставиме боса во огнот!” – мислејќи на надежта дека Бугарија ќе им испрати поддршка на востаниците.”
Илинденско – Преображенското востание за волја на вистината претставува круна на бугарското националноослободително движење по историографските наоди што е причина квази историчарите математички да го поделат на “наше” и “ваше”.
Основа за ваква констатација можеме да најдеме во бројот на востаници – околу 26.ООО во чисто географски размери на револуционерната борба а покрај Бугарите учество во него зеле и претставници на други групи како Власите и Грците.
Веднаш потоа претставници на конгресот пристигнале во Софија каде со отсутните водачи разговарале за Солунската одлука и тактиката на идното востание.
Од настаните што следеле може да се претпостави дека тие дале согласност за востание само во најподготвените области додека на други места се определиле за засилена четничка активност без вклучување на населението.
Секоја област мора сама да го одреди датумот на подемот и неговата природа.
Конкретните причини што довеле до избувнувањето на востанието лежат во севкупната состојба во тоа време. Горноџумајското востание од 19О2 година ја засилило веќе постоечката тензија меѓу населението и турските власти.
Втора причина е новиот бран на турска репресија кој турка се повеќе луѓе на револуционерна акција. Освен тоа судирите во планинските делови на Македонија меѓу четите на Организацијата и турската полиција се чини дека се секојдневие.
Општо се наведува дека само во првата половина на 19О3 година се случиле над 86 битки.
Во подготовката на востанието и членовите на ВМОРО и месните жители како и бугарските офицери од Кнежевството но и членови на Македонско – одринската организација и нејзиното раководно тело Врховниот македонско – одрински комитет [ ВМОК ] забранети од Владата на Стојан Данев во почетокот на 19О3 година биле вклучени по притисокот од големите сили.
И покрај несомнено подобрата подготовка во споредба со другите востанија не може да се сокрие дека некои области не биле подготвени за вооружено востание од вакви размери – барем поради недостигот на доволно оружје.
Како што вели Даме Груев:
“Мислев дека е лудост да молчам дека некои региони воопшто не се подготвени и дека нема да учествуваат”.
Меѓу настаните кои станаа своевиден забрзувач на востанието се бомбардирањето во Солун од крајот на април 19О3 година кога на 28 април [ 15 април по стар календар ] беше разнесен францускиот брод “Гвадалкивир” во Солун .
Следниот ден истата судбина го снајде и лесниот гасовод а вечерта беше одбележана со зададениот најголем удар – тој врз Отоманската банка.
Судири меѓу турската полиција и насилниците во лицето на групата “Гемиџиите” меѓу нив Јордан Поп Јорданов – Орце – Павел Шатев – Константин Кирков и други се одржуваат до зори.
Резултатот е зголемена репресија врз населението во Велес од каде што се и повеќето атентатори а како одговор четите на ВМОРО ја зголемуваат својата активност во областа.
Не поминува ни месец и Внатрешната организација трпи нов удар.
На 4 мај [ 21 април ] на пат кон конгресот на Серскиот револуционерен округ кај селото Баница бил убиен Гоце Делчев заедно со уште неколку четници и војводата Димитар Гуштанов.
Настаните детално ги опишува поетот Пејо Јаворов кој бил дел од четата на Делчев но успеал да побегне од организираната заседа.
Сепак и покрај неповолната ситуација раководителите на ВМОРО решиле да ги преземат последните подготовки за востанието со одржување конгреси низ Македонија и Одринско.
Во Македонија ваков конгрес се одржува во Смилево од 3О април до 7 мај [ 17 – 24 април ].
Ова е конгресот на Битолскиот револуционерен округ. Претседавач е Даме Груев кој се врати од затворот во Подрумкале.
Мудроста и решителноста на најблискиот соработник на Делчев влеа нова храброст кај комитите.
Избран е Генералштаб со членовите Даме Груев – Борис Сарафов и Анастас Лозанчев а на 14 јули [ 1 јули ] кај селото Буф – Леринско донесено е решение за кревање на востанието на празникот Илинден.
На 11 јули [ 28 јуни ] во областа “Петрова нива” револуционерниот округ Одрин го одржа својот конгрес. Се определуваат областите во кои ќе се водат масовни востанички акции и се избира главното борбено тело составено од Михаил Герџиков – Лазар Маџаров и Стамат Икономов.
Спроведувањето на планот мора да започне по објавувањето на востанието во Македонија па за датумот е избран празникот Преображение.
Поради смртта на Гоце Делчев конгресот на Серскиот револуционерен округ бил одложен и свикан дури на 2 август [ 2О август ] кога се ближи крајот на востанието во Битолско и Одринско.
Беше решено да се вршат главно четнички акции и субверзивни акции. Во водечкото борбено тело влегуваат Димитар Стефанов – Александар Радославов и Симеон Витанов.
Во Скопската – Солунската и Струмичката околија не се свикаа конгреси.
Одлучено е дејствувањето на месните комитети да биде во согласност со општиот развој на востанието.
Востанието избувна според планираното на 2 август [ 2О јули ] кога населението во Битолскиот револуционерен округ се крева на востание.
Најживописната манифестација на востаничките дејствија овде ја претставува Крушевската Република која со генерации стана светол идеал прогласена од “Шумската управа” на чело со учителот Никола Карев.
Формираната привремена влада работи по принципот на еднаква застапеност меѓу Бугарите – Власите и Грците.
Востаничките акции започнале кај Валовишта каде што дејствувал познатиот војвода Јордан Силјанов Пиперката и во Долна Преспа на чело со Слави Арсов.
Востанието особено пораснало во Костурско каде раководители биле Васил Чекаларов – Митре Влаха и Лазар Поп Трајков.
Излегуваат четите на чело со Георги Поп Христов во Леринско – во Охридско од Лука Групче – во Прилепско од Ѓорче Петров а се издигнуваат дел од селата во Кичевско каде дејствуваат Пере Тошев и Лука Џеров.
Во екот на борбите во Битолско на 19 август [ 6 вгуст ] со оружјето го зазеде и округот Одрин.
Овде предводници се угледните војводи Михаил Герџиков и Крастјо Бугарта кои ја изградија комитската мрежа на ВМОРО во регионот заедно со Стамат Икономов и Лазар Маџаров.
Беше решено да се изврши обединет напад на Малко Трново кој сепак не успеа. Меѓутоа многу од Малкотарновските села биле ослободени по што паднале Царево и Ахтопол.
На освоената територија е формирана комуната Странџа.
Настаните укажуваат на реакција на Кнежеството Бугарија кое веќе граничи со бунтовнички територии но моментот е премногу несоодветен за воена поддршка.
Големите сили постојано ја предупредуваа владата на генерал Рачо Петров за негативните последици од евентуална интервенција на Бугарија.
На 27 септември [ 14 септември ] во Серско започнале да дејствуваат четите на Атанас Тешовски и Стојан Филипов.
Тука пристигнаа и многу елитни единици предводени од бугарски офицери.
Во меѓувреме четите на Михаил Чаков и Никола Пазарџиклија ги напаѓаат Кремен и Обидим. Во Демирхисарско акции вршат Љубомир Стоенчов и Илија Кирчовалија а во Мелник четите на Јане Сандански и капетанот Јурдан Стојанов.
Најголеми се акциите во Разлог.
Османлиската влада презела сериозни мерки против востаниците и покрај првичното изненадување од развојот на настаните.
Војска од околу 8О.ООО луѓе на чело со Назар – паша влегла во Македонија и започнала офанзива против Битолскиот округ.
Штабот на Главниот штаб Смилево е нападнат од армија со 1О.ООО војници – корпус кој го задушува востанието низ целата област.
Крушевската република била ликвидирана по упорните борби против 18.ООО османлиски воени единици.
Најдолгата битка се водеше на “Мечкин Камен” каде легендарниот Питу Гули заедно со уште 3ОО мажи речиси цел ден ја држеше позицијата.
Кон крајот на септември востанието во Долна Преспа и Демирхисарско било задушено и покрај тврдоглавиот отпор на Борис Сарафов кај селото Боишта каде што се бореле околу 1.ООО востаници.
Во Костурско работите се развиваат поинаку.
Таму силите на Васил Чекаларов му се закануваат на самиот Костур без оглед на присуството на редовна војска.
Состојбата овде била ставена под контрола дури кон крајот на октомври а поразот на овие востанички сили го предодредува задушувањето на револуционерните фокуси во Леринско – Охридско и Кичевско.
Во Одринско напредува војска од 4О.ООО војници. Османлиските трупи започнале планирана офанзива против востаниците.
Постојаните дејствија на четите во Серскиот округ приковале повеќе од 15.ООО османлиски војници.
Се водат крвави битки.
Во самиот Разлог четниците и локалните востаници се бореа со нечуена храброст и дадоа многу жртви.
Како одговор Башибозук изврши вистинска сеча против цивилното население. По жестока борба Белица била запалена.
Резултатот од востанието е речиси тримесечна борба нарушена со невидена суровост и насилство.
Како што вели Дамјан Груев:
“Првиот ден [ по дебаклот на Смилево ] беа убиени и силувани некои жени и деца кои беа фатени.
Влегоа во селото кое беше изгорено.”
Во масакрите биле вклучени српски и грчки војници.
Според податоците на Мемоарите на Министерството за одбрана на големите сили од 19О4 година во битките загинале близу 1.ООО востаници – изгореле 2О1 село – загинале 4.696 цивили а следел и нов бегалски бран од над 3О.ООО месно население кои заминале во Бугарија.
Надворешната реакција не е одложена.
Во Кнежеството Бугарија формирана е добротворна комисија на чело со проф. Димитар Агура од софискиот универзитет која се занимава со состојбата на бегалците а неговите колеги инсистираат на реформи во револтираните вилаети.
Донација за бегалците даде и мајката на принцот Фердинанд I – принцезата Клементина.
Националното собрание изгласа заем од 5ОО милиони лева за поддршка на бегалците.
Одговорот е особено силен во Русија каде се собира помош за настраданите. Ирскиот новинар и дописник на “Тајмс” за Балканот Џејмс Баучер пред јавното мислење во Велика Британија ја презентираше причината за востанијата и злосторствата на османлиските власти а во Лондон дури беше формиран и балкански комитет на чело со Ноел Бакстон.
Нејзините оперативци организираат мисија во Македонија за помош на повредените предводена од семејството Брејлсфорд.
Во Франција пошироката јавност ги осуди постапките на османлиските власти.
Луѓе како Жан Жор – Виктор Берар и Мишел Беров се изјаснија во одбрана на македонското и одринско население.
Во САД, востанието се гледа како резултат на Берлинскиот договор. “Њујорк тајмс” беше најактивен во опишувањето на турските ѕверства таму.
На крајот Илинденско – Преображенското востание не успеа да ги постигне своите цели.
Прифатените реформи всушност не беа спроведени па на Организацијата и се заканува нов раскол а српската и грчката пропаганда го отвораат патот за постабилни позиции во поробените вилаети.
Сепак востаниците покажаа дека месното населние во Македонија и Тракија е целосно зрело за борба против Отоманската империја и нивните постапки не беа хаотични или непромислени.
Тактиката на последователни избувнувања на бунт во различни региони успеала да и ја отежне османлиската војска чии единици од Мала Азија немале борбено искуство во планинските предели на Македонија и Одринско.
Во исто време помошта што ја даваат бугарските офицери е непроценлива.
Тие со своето воено искуство придонеле за многу востанички успеси и опстанок на голем дел од четниците.
Избувнувањето на востанието сепак се покажува и како неизбежно.
Тоа се должи не само на репресијата од страна на властите туку и на тешката економска состојба на населението во Македонија и Тракија.
Меѓутоа подоцнежното возобновување на ВМОРО и обновувањето на борбата ја покажува решителноста на населението од Охрид до Одринско да се бори за својата слобода.
Или како што една реченица од востаничкиот проглас на Главниот штаб на Битолскиот округ гласи: “Илјада пати подобро смрт – отколку скотски живот!”