Во 1991 година во израелското пристаниште Ашдот беше поставен споменик на еврејските бегалци кои загинаа за време на Втората светска војна на бродовите Струма и Мефкуре кои потонаа во Црното Море.
Но и десет години подоцна никој во градот со 18О.ООО жители не знаеше дека Струма е бугарски брод.
Ни во Бугарија не се знаеше дека е подигнат споменик на брод за кој многу подоцна бугарскиот тим дозна дека има уште еден споменик на “Струма” во Израел – во градот Холон.
На “Струма” загинаа 767 лица меѓу кои околу 12О деца.
Во историјата на поморскиот превоз нема друг сличен случај со толку жртви.
Зошто во Бугарија пак не се знаеше за смртта на овој “Титаник” и зошто во светот каде што слушнале за “Струма” речиси никој не посочува дека бродот е бугарски?
Овие две прашања се доволни за да се постави трагата на сурова трагедија која не треба да се заборави.
Имено до 199О година во Бугарија ретко кој знаеше дека брод со тоа име бил потопен во Црното Море за време на војната а оние пак кои се соочиле со овој факт не си го поставиле прашањето за неговата националност.
Студиите некритички [ без истрага и факти ] само ја прифатија изјавата на советските историчари дека “Струма” е непријателски [ т.е. германски ] брод со поместување од 7.ООО тони кој потонал со едно торпедо од советската подморница ШТ-213 со капетан – поручник Денежко на команда.
Во 1942 година во официјалните податоци на мала флота на Бугарија нема брод “Струма” или сличен на него кој постои и плови.
Веројатно затоа и никому не му било грижа за неговиот крај долги години.
Имено никој не ја отвори “Хроника на поморската војна 1939 – 1945 година” од Јирген Ровер и Герхард Хјумелхен објавена во Германија во 1968 година.
Таму на страница 223 пишува дека “Струма” е бугарски брод под панамско знаме
Овој факт секогаш се појавува во големото истражување на професор Јирген Ровер.
На “Струма” кој бил потопен на 24.О2.1942 година загинаа 767 луѓе а на турскиот брод “Мефкуре” кој бил потопен на О5.О8.1944 година уште 3О5.
Кој би можел да биде убиец на повеќе од 1.ООО Евреи?
Теоријата и практиката на Хитлер во концентрационите логори се добро познати па можеби затоа логично е да се именува Германија како виновник.
Задачата на Јирген Ровер – тогаш млад германски истражувач – иден професор по историја не беше лесна. Тој имаше за цел да го докаже спротивното т.е. дека Германија барем во овие два случаи нема никаква врска со уништувањето на Евреите.
Неговото истражување започна во 196О година по барање од еврејска организација за реституција. Тој наоѓа докази за одбрана на својата теза во публикациите на Советските истражувачи.
Неговата аргументација не беше веднаш прифатена ни од роднините на загинатите ни и од голем број Евреи – автори на книги за овие прашања. Сепак фактите колку и да се непријатни ги препознава и потврдува и руската страна.
Звучи неверојатно но советските подморници кои ги одзедоа животите на преку 1.ООО еврејски бегалци ги возеле бугарски и турски цивилни морнари а го најдоа својот “адвокат” во лицето на германскиот професор.
Тој е склон да тврди дека командантите на U-boat биле убедени дека само германски бродови пловеле пред Босфорот.
Никој не може да каже зошто Денежко нападнал брод стар 7О години кој бил пријавен за транспорт тежок 7.ООО тони.
ШТ-213 беше испратен на дното засекогаш од германскиот разурнувач “Ксантен” кај Констанца на 14 октомври 1942 година. Цинизмот на војната стана иронија на судбината.
Фактите за миг стануваат историографија која нема кој да ја запише.
Темата за местото на Бугарија во миграцијата на Евреите од Стариот континент во ветената земја се уште е слабо истражена. Но благодарение на ваквите детални истражувања “Струма“ е надвор од оваа статистика.
Голема несреќа во која со транзитни визи требаше да бидат спасени 76O романски но и руски, украински и бугарски Евреи кои се качиле од Варна.
Изградена во 1867 година во Њукасл – Англија јахтата со три јарболи Корнелија првично била во сопственост на Маркизот од Лондондери. Потоа сменила неколку сопственици на бродови и во 1934 година од Грција бродот дошол во Бугарија под името “Македонија”.
Поточно бродот во 1932 година го купил Бугаринот Димитар Кенков кој го преименувал во “Македонија” и го користел за транспорт на добиток по Дунав.
Во 1941 година Кенков ја продал на Compañia Mediterranea de Vapores Limitada контролирана од грчкиот бродски агент Жан Панделис кој ја преименувал во Струма и ја регистрирал под панамското знаме.
Овде во 194О година премина во сопственост на АД “Струма” кое е бугарско акционерско друштво за поморска трговија кога и за последен пат беше преименуван а знамето му беше сменето во панамско а беше преуреден за транспорт на еврејски бегалци.
Бродот останува Бугарски – како и целиот екипаж само закупецот е Романски што е основ за историските нејаснотии.
Реновирањето започна под раководство на Антон Прудник кој за време на својот 62-годишен живот бил капетан на повеќето големи бугарски трговски бродови како и фактот дека извесно време бил и градоначалник на Софија но добил и четири смртни казни за антидржавни активности.
Три пати избегал од јажето но неговата четврта смртна казна била извршена во затворот во Варна на 1 август 1942 година.
Беше обесен како атентатор и агент на советското разузнавање.
Под панамското знаме и под команда на Горбатенко “Струма” исплови на 12 декември 1941 година од Констанца.
Очекуваат патувањето до Истанбул да трае не повеќе од 14 часа.
Затоа немаат големи резерви на храна и вода. Немаат ниту опрема за спасување. Поставениот половен мотор [ отстранет од потонат брод ] замолкнал по несреќа а бродот стигнал во Истанбул дури по 4 дена влечен со брод шлепер.
Повеќе од една недела екипажот прави неуспешни напори да го поправи моторот. На 24 декември Горбатенко ги известил пристанишните власти дека “Струма” не може да го продолжи патувањето.
Бидејќи бегалците на бродот немаат дозвола од британските институции да влезат во Палестина турските власти одбиваат да ги пуштат на брегот.
Кога преговорите меѓу Еврејската агенција во Ерусалим и британската администрација во Палестина за бегалците од “Струма” станаа затегнати на 1О јануари 1942 година Горбатенко уште еднаш го известил пристаништето за ужасната состојба на патниците и случаите на дизентерија.
И тогаш се случува необјаснивото.
Преговорите штотуку почнуваат и даваат шанса најмалку децата до 11 години да добијат визи за Палестина. .
Меѓутоа одеднаш турската влада одлучува да ја врати “Струма” од каде што тргнала иако бродот треба да се влече. Навистина беше испратен брод – шлепер но тој ја повлече “Струма” на само 14 наутички милји североисточно од Босфорот и ја остави на судбината со повеќе од 76О патници – без мотор и без греење [ а денот е 23 февруари 1942 година ] како и без вода и храна.
Веднаш пред Босфорот има борбено патролно подрачје на советски поводници во Црното Море.
Ден претходно еден од нив овде го потопи турскиот танкер “Чанкаја”.
Веќе следниот ден, истата подморница ШТ-213 ја испрати “Струма” на дното.
За чудо само еден од патниците преживеа – Дејвид Столјар.
Во своите мемоари пишува за исклучителната професионалност и моралност на бугарските морнар кои до последен момент не престанале да се грижат за патниците. Има информации дека преживеала уште една патничка – Медеа Саламович. Но за неа или него не се знае ништо освен името.
Улогата на политичарите и дипломатијата?
Во периодот веќе се разговараше за англиската администрација во Палестина. Јасен е и придонесот на турските власти. Малку е познат фактот дека “Струма” дури и ги заостри односите меѓу Бугарија и Романија.
Неговите сопственици добиле дозвола од Министерскиот совет на 31 јули 194O година бродот да го смени бугарското знаме во странско.
По долги пребарувања ги најдовме и имињата на бугарските морнари кои загинаа како членови на екипажот.
Тоа се: капетан Григор Тимофеев Горбатенко; помошник капитен Лазар Иванов Диков; механичар Дамјан Стратенов Безнасјук и морнарите Јосиф Гарабедов Јосифов и Благои Атанасов Батеев.
Потрагата по нови историски факти трае – oсобено за улогата на транзитната виза која само Бугарија ја користи за спас на евреите кои не се државјани на нејзината територија.
Во разјаснувањето на овие историски прашања истражувачите ја следат својата мисија но не заради воскреснување на влијателните трагедии од војните од минатото туку заради потсетување преку нив за вредноста на човечкиот живот и дека човештвото и нечовечноста немаат свое историско време ниту пак имаат застареност.
А вистината подзаборавена што намерно затскриена или изгубена низ времепловот на постоењето на крај секога е една.